Foto: Worshae / Unsplash

Nadat ze vijf jaar in Indonesië hadden gewoond, maken theoloog Kees van Ekris, zijn vrouw en hun twee zoons sinds enige tijd deel uit van een leefgemeenschap van honderd jonge mensen in Zeist. Van Ekris: ‘Die keuze heeft ermee te maken dat we in Indonesië in een kampong woonden. Een vorm van gezamenlijk leven die ons aansprak. Als nestor van het gezelschap hoop ik in onze huidige gemeenschap wat ervaring en relativering in te brengen.’

Zijn dagelijks werk bestaat uit het trainen van predikanten. ‘Kun je zo preken dat tijdgenoten – zowel zij die geloven als zij die niet geloven – daardoor geïnspireerd raken?’ Ook voor de omroep is Van Ekris actief. Bij de EO werkt hij mee aan een podcastserie, getiteld Moderne profeten. ‘Die serie gaat over markante mensen uit de recente historie, zoals Martin Luther King en Desmond Tutu. Dat soort mensen hebben we ook nu nodig. Wat kun je van hen leren? Het bijzondere van iemand als Martin Luther King was dat hij in zijn tijd door menigeen gehaat werd, maar gaandeweg kregen we door welke profetische boodschap hij had. De meest recente profeet in onze serie was Angela Merkel. Terwijl velen ervoor pleitten om de grote stroom migranten terug te sturen naar het land van herkomst, zorgde zij als bondskanselier ervoor dat deze mensen in Duitsland werden opgevangen. Zij straalde uit: Wir schaffen das. Wij kunnen dat. Sterker: wij zijn moreel verplicht om dat te doen.’

Cancelen
‘In deze tijd zijn we algauw geneigd om mensen wier geluid ons niet bevalt te cancelen. Een profetische stem kan daar tegenin brengen: wacht even, er is meer te vertellen. In dat verband denk ik onder meer aan Richard von Weizsäcker, de voormalige bondspresident van Duitsland, wiens vader onder Hitler een hoge positie bekleedde op Buitenlandse Zaken. In een ingewikkelde zaak heeft hij zijn vader verdedigd, waarbij hij ons voorhield niet te snel te oordelen. Je eigen stem durven te verheffen in een tijd waarin populisme hoogtij viert, dat zie ik als een profetisch stemgeluid. Ga je mee met de waan van de dag of heb je de moed voor een tegengeluid? Of ik dat soort mensen ook in eigen land zie? Als Theoloog des Vaderlands bezoek ik tien mensen op bijzondere plekken. Mensen uit de wereld van de sport, techniek, politiek, school, amusement of de geldsector. Ik volg één persoon een hele dag en beschrijf wat ik rond die persoon allemaal meemaak. Zo probeer ik iets van onze tijd te schetsen aan de hand van dat ene individu. Ik ben bijvoorbeeld een dag met Mirjam Bikker van de Christen Unie op pad geweest. Die dag vond het Kamerdebat over kansspelen plaats. Binnen anderhalf jaar zijn er, dankzij de geliberaliseerde markt, 530.000 nieuwe gokkers bijgekomen, van wie de helft onder de 21 jaar. In zo’n debat volg ik geboeid wie welke stem vertegenwoordigt. Wie probeert bij te sturen wat fout gaat? Wie probeert het debat bij te draaien naar menselijkheid en naar het beschermen van jonge mensen? In zo’n discussie kun je profetische stemmen goed herkennen. Als je echt luistert, hoor je dat. Een SP’er die vanuit zijn idealen, samen met Mirjam Bikker, opbokst tegen kapitaalkrachtige machten, dat is voor mij ook een profetisch geluid. Bij FC Utrecht heb ik een dag op de Bunnikside gestaan. Eén jongen uit de harde kern heb ik gevolgd. Daarna zijn we samen de trainer, Ron Jans, gaan interviewen. Die zei: “Van mijn spelers eis ik het uiterste, en dat is vooral menselijkheid.” Dat zijn belangrijke dingen in een wereld waarin je als jonge profvoetballer heel veel geld verdient, onder hoge druk staat, met diverse verleidingen te maken krijgt en constant door de media belaagd wordt.’

Zou hij ook een dag met een bibliothecaris willen meelopen? ‘Dat lijkt me zeker interessant, al heb ik intussen al veertig uitnodigingen ontvangen nadat ik als Theoloog des Vaderlands een oproep deed uitgaan. Ik zou met name benieuwd zijn naar wat een bibliothecaris me zou willen laten zien. Mijn criterium is dat er iets maatschappelijk belangrijks in iemands kring moet spelen. Iets wat het waard is om te volgen, en dat is bij de bibliotheek het geval.

Filosoof Stine Jensen zei: “Ik breng complexiteit op een hoger niveau.” Ik heb als definitie ontwikkeld: ik geef taal aan het heilige. Ik loop een dag met iemand mee, stel vragen en noteer. Vervolgens geef ik terug wat ik zie en vraag: herken je dat? Dan gaat het om het heilige. Vaak hoor ik: dat klopt. Ik heb bijvoorbeeld een dag meegelopen met een team van ambulante acute psychiatrische zorg in Amersfoort. Mensen die dagzorg doen maar ook opgeroepen worden bij suïcidale personen of in geweldsescalaties. Van dat intense werk was ik erg onder de indruk. Tegen een medewerker zei ik: “In mijn ogen doe jij iets heiligs. Jij haalt mensen uit chaos, uit het duister.” Zij antwoordde: “Zo zou ik het zelf niet noemen, maar zo voelt het wel.”’

Theoloog des Vaderlands Kees van Ekris

Kees van Ekris (1972) leidt predikanten op bij IZB-Areopagus, een missionaire organisatie die is gevestigd in Amersfoort. Dit jaar is hij tevens Theoloog des Vaderlands. In die hoedanigheid gaat hij op zoek naar ‘het heilige in de mens’. Met de openbare bibliotheek voelt Van Ekris veel verwantschap, zo ontdekken we tijdens een interview in het Eemhuis.

Kees van Ekris studeerde bestuurskunde aan de Universiteit Twente en theologie aan de Universiteit van Utrecht. Hierna vertrok hij naar Indonesië waar hij gedurende vijf jaar werkte als zendingspredikant voor de Gereformeerde Zendingsbond. Na zijn terugkeer in Nederland werd hij predikant in Breukelen en later in zijn woonplaats Zeist. Van Ekris promoveerde in 2008 cum laude op het proefschrift Making See. A Grounded Theory about the prophetic dimension of preaching. Hij werkt sinds 2018 mee aan de dagelijkse bijbelpodcast Eerst Dit, grotendeels gemaakt door een redactieteam van vier mensen, twee van de EO en twee namens IZB, vereniging voor zending in Nederland. De podcast wordt door wisselende en vaste sprekers verzorgd. In 2023 schreef Van Ekris het boek Dialoog, dans en duel. Preken voor tijdgenoten.

Tot oktober is Van Ekris Theoloog des Vaderlands. Wat wil hij tegen die tijd bereikt hebben? ‘Ik ben bezig met een boek waarin ik de tien mensen die ik een dag volg ga portretteren. Ik wil die mensen zo typeren dat iedereen die het boek leest denkt: ja, dit is onze tijd, en van de mensen die in het boek staan, ben ik een beetje gaan houden. Als schrijver wil ik die mensen bovendien verbinden met een personage uit de Bijbel. Die ga ik ook beschrijven. Dat doe ik in de hoop om de thema’s van onze tijd te koppelen aan die oude heilige verhalen.

Wij leven in een tijd dat we vaak negatief doen over onze eigen cultuur en Europa. Ik merk dat ik in toenemende mate behoefte heb aan waardering voor wat is opgebouwd in onze culturele geschiedenis. Als voorbeeld noem ik het boek waarvan sommigen vinden dat het door de digitalisering geen toekomst heeft. Ik zie dat anders. Doe het boek niet te snel weg, want daar zit iets in wat we moeten vasthouden. Iets willen leren van anderen, dat zijn geen waarden die in alle culturen even sterk aanwezig zijn. Probeer je eigen culturele bronnen te koesteren. Europa is een wonderlijk continent waar grootse dingen zijn gebeurd. Europa is meer dan Brussel en maatregelen, het is ook samenwerken tussen verschillende culturen. Samenwerken om te voorkomen dat er weer oorlog komt. Dat zijn grote waarden om zuinig op te zijn.’

Brandhaarden
‘Mijn project heet Theologie voor het oprapen. Je kunt eraan voorbij leven of er geen taal voor hebben, maar dat zoeken naar het heilige in de mens ligt echt voor het oprapen. Op alle plekken waar ik kom, ben ik dat aan het zoeken. Mediadynamieken zorgen ervoor dat het dreigende en het extreme uitvergroot worden, terwijl iets meer vertraging, rust en aandacht voor mensen wenselijk is, omdat je door middel van empathie ook bij allerlei mensen die jou vreemd zijn heilige dingen vindt. Door de vertraging kom je dichter op de huid van mensen. Ik constateer hoe doodzonde het is dat we etiketterend en afstandelijk met elkaar omgaan. Wij leven in een cultuur waarin steeds meer mensen gelijkgezinden opzoeken en hun beelden over een ander enkel bevestigd willen zien. Stap je echter uit die comfortzone, dan is de werkelijkheid vaak veel rijker, dieper en vreemder, terwijl de mensen die je ontmoet intrigerender, spannender en leerzamer zijn dan je vooraf dacht en de simplificerende media je wilden doen geloven. De hooligan van FC Utrecht die ik ontmoette is een heel ander mens dan je denkt.
De eerstvolgende die ik bezoek, is een ondernemer die AI toepast op sollicitatieprocedures. Op het eerste gehoor is dat voor mij verontrustend, maar ik ga wel met een open houding naar zo iemand toe. Ik wil mezelf ook ontregelen. Wat gebeurt daar? Waarom maakt iemand die keuze? Ik zoek de brandhaarden van onze alledaagse Nederlandse cultuur op en stel de theologie ter beschikking om daar de menselijke factor uit te filteren.

Op de fiets naar dit gesprek dacht ik: de kerk en de bibliotheek zijn eigenlijk bondgenoten. Misschien ook wel lotgenoten. Ze hebben beide een rijke traditie en een vormingsideaal. Ze willen graag dat mensen zich ontwikkelen. Ook hebben ze allebei een soort allure, en tegelijkertijd hebben ze een probleem. In de gekte en drukte van deze tijd lijkt het alsof ze een relict zijn uit een vervlogen tijd. Mijn opvatting is dat zowel de kerk als de bibliotheek met meer zelfvertrouwen in deze tijd moeten staan. Beide instellingen houden zich bezig met reflectie, met bestaansvragen. En als we in deze samenleving ergens behoefte aan hebben, is het reflectie, het stellen van bestaansvragen en dus ook aan zaken als ontmoeting en lezen. Verbreding van je denkvermogen. Jaren geleden hoorde je regelmatig: de bieb heeft geen toekomst meer, zij sterft langzamerhand uit, maar wij treffen elkaar nu in dit prachtige Eemhuis. Ook in andere steden zijn geweldige nieuwe bibliotheken gebouwd. Zo zie je dat je al die modieuze voorspellingen gerust met een korreltje zout mag nemen. Kerken en bibliotheken zijn langdurige instituten in onze cultuur. Die zijn niet zomaar weg.’

Cloud
Stel dat Van Ekris directeur was van een bibliotheek, wat zou hij beleidsmatig dan oppakken? ‘Ik zou om te beginnen veel aan esthetiek doen. De mensen van vandaag hebben een soort sferische intuïtie. Ze voelen aan of iets oubollig, passé of juist levendig, vitaal is. Daarnaast zou ik veel bondgenoten opzoeken. De kerk, de krant, het onderwijs. Ik zou lokaal denken en ik zou het DNA van de bibliotheek bewaken. Als theoloog word je tijdens je studie vanaf het begin gestimuleerd om een eigen bibliotheek op te bouwen. Je kunt niet zonder die cloud. Een wolk van stemmen, van boeken. Je bent niets zonder al die opgebouwde kennis. De openbare bibliotheek is de cloud van onze cultuur, van die veelheid aan stemmen. Als je iets wilt begrijpen van jezelf en van de conflicten in deze tijd, dan moet je je verdiepen in die bronnen. De bibliotheek is dé plek voor die verdieping. Daarom blijft collectioneren ook zo belangrijk. Net als bij de boekhandel dreigt bij de bibliotheek het risico dat je in dat opzicht te modegevoelig wordt. Een goede boekhandelaar en een goede bibliothecaris luisteren naar hun eigen geweten, zij vullen leemtes in het aanbod aan.’

Frank Bosman was in 2011 de eerste Theoloog des Vaderlands. Hij werd opgevolgd door Erik Borgman (2012), Ruben van Zwieten (2013), Paul van Geest (2014), bisschop Gerard de Korte (2015), Janneke Stegeman (2016), Claartje Kruijff (2017), Stefan Paas (2018), Samuel Lee (2019), Almatine Leene (2020), Thomas Quartier (2021) en Katja Tolstaja (2022). Tot oktober dit jaar valt de eer te beurt aan Kees van Ekris. De onderscheiding is een initiatief van dagblad Trouw, de omroepen EO en KRO-NCRV, alsmede uitgevers, theologische faculteiten en hogescholen. De bekendmaking vindt plaats tijdens de Nacht van de Theologie, waar ook het Beste Theologische Boek van het voorgaande jaar in het zonnetje wordt gezet. Sinds 2018 wordt eveneens de Jonge Theoloog des Vaderlands aangewezen. Momenteel is dat Thelma Schoon, jongerenpastor bij het bisdom Haarlem.